90’ların Dünyası- Nazen Şansal

Argasdi’nin 59. sayısı  “90’lar” dosya konusuyla yolculuğuna devam ediyor. Modern zamanlardan postmodern zamanlara keyifli bir okuma yapacağınız “90’ların Dünyası” Nazen Şansal’ın kaleminden sizlerle buluşuyor.

the-90s-quizBir kafede, benden 10-15 yaş genç bir arkadaşımla sohbet ediyorduk. 90’lı yıllardaki üniversite hayatımda okula para ödemediğimi, eğitimin ücretsiz ve kamusal olduğunu söylediğimde çok şaşırmıştı. Para verilmeden gidilebilen bir üniversite olabileceğini, o ana kadar hiç düşünmediğini söylemişti. Aynı günlerde, emeklilik haklarıyla ilgili bir konuşmada da bulunmuş ve 90’lı yılların başında emekli olanların çok daha şanslı olduğunu duymuştum. Ülkemizde işçi olarak bulunan Türkmenistanlı bir kadının 90’lardan önce aldığı devlet okulu eğitimi ile piyano çalabildiğini gördüğümdeyse kulaklarıma inanamamıştım. İyi de, neydi 20. asrın son 10 yılının hikmeti? İleriye doğru gitmemiz gerekmez miydi? Neden kaybediyorduk elimizdekileri? Hatta kaybettiğimiz sadece elimizdekiler değil; bunların yakın bir geçmişte var olduğu, dolayısıyla tekrar sahip olabileceğimiz fikriydi.

90’lara başlarken

Doğu Bloku çözülmüş, Sovyetler Birliği dağılmıştı. Sınıf güçlerinin özel bir dengesinin ürünü olan sosyal refah devleti, kapitalizmin büyümesinin önünde engel olmaktan artık kalkabilirdi. Çünkü sermayeyi bazı tavizler vermeye; kamusal eğitim, sağlık, barınma, sosyal güvenlik gibi hakları tanımaya iten temel neden, devrimci bir sosyalist alternatifin varlığıydı. İşte 90’lar (aslında çoktan değişime uğramış olan) iki kutuplu dünyanın resmi olarak çökmesiyle başladı. Artık tek bir kutup kaldığına göre “küreselleşme” kandırmacası ve neoliberal reçete dünya çapında daha kolay uygulamaya konabilirdi.

Küreselleşen emperyalist güçler ve Üçüncü Dünya arasındaki, yanlış olarak Soğuk Savaş diye adlandırılmış çatışma, 1945-1992 yılları arasında, büyük çoğunluğu Üçüncü Dünya ülkelerinde meydana gelen 143 savaşta 23 milyon insanın ölümüne neden olmuştur. Çağdaş küreselleşme süreci, Zapatistaların Komutan Yardımcısı Marcos’un “Üçüncü Dünya Savaşı” dediği ve günümüze kadar uzanan bir sürecin sonucudur.(1)

KüreselleşME

90’lı yıllarda dünyayı değiştireceği iddia edilen iki tema vardı: Sermayenin küreselleşmesi ve internet teknolojisi ile telekomünikasyon “devrimi”ne dayanan yeni ekonomi! O yıllarda teknolojik devrimin küreselleşme sürecinin itici gücü olduğu ileri sürülüyor; elle tutulur mal ve hizmetler üreten eski ekonominin yerine, bu sektöre yapılan muazzam yatırımların yaratacağı yeni ekonominin, sınırsız büyüme, yüksek üretkenlik, zenginlik ve gücün yaygınlaşması anlamına geleceği savunuluyordu. Ama yeni bin yılın başlamasıyla birlikte “küreselleşme”nin, güçlü Avrupa ve Amerika devletlerine bağlı dev şirketlerin bir ürünü olup imparatorluk inşasına hizmet ettiği; teknolojik devrim mitinin de ABD-Avrupa sermayesinin emperyal savaşlar temelinde yayılmasını gizleyen ideolojik bir kılıf olduğu su yüzüne çıktı.

Şöyle ki; çokuluslu şirketler pek çok ülkede üretim yaparken araştırma-geliştirme faaliyetleri ve kârlar ulus devletlerde merkezileşir. Ne çokuluslu şirketlerin yayılması ve kontrolü, onların ulus devletlere adeta bir zincirle bağlı olma kalıcı karakterini değiştirmiş ne de onların uluslararası faaliyetleri, merkezileşmiş imparatorluk inşası karakterini ortadan kaldırmıştır.(2)

Teknolojik devrimin ekonomik krizleri önleyemediği, üretkenlikte önemli bir artışa yol açmadığı da görülmüştür. Hatta enformasyon sektörüne yapılan milyarlarca dolarlık yatırım, daha üretken alanlara yapılacak yatırımları engelleyerek getirisi düşük, yan sektörlere etkisi az olan bir sektörde aşırı sermaye birikimine yol açmıştır. Dahası; bilgisayarlarda milenyum krizi diye hatırladığımız, varlığı kuşkulu dijital kıyamet sorunu için yüz milyarlarca dolar harcanmıştır.

90’larda ABD-Avrupa yayılmasına kapıları açan sürükleyici güç, teknolojik devrim değil, Orta Doğu’dan Balkanlara neredeyse tüm dünyada çıkarılan savaşlar ve çokuluslu şirketlerin küreselleşme adı altındaki emek ve doğa sömürüsüdür.

Solcuların eli armut mu topluyordu?

Sosyal refah devleti ve halkın haklarının buharlaşması, doğal olarak büyük çaplı bir toplumsal hoşnutsuzluğa yol açacaktı. O halde bu politikaların uygulayıcılarının, çatışma potansiyeli gösteren sınıflar arasına girip “toplumsal tampon” yaratacak devlet karşıtı ideolojiye sahip örgütleri finanse etmesi işe yarar bir formül olabilirdi. Oldu da…

Hükümet dışı sivil toplum diye tarif edilen bu örgütlerin sayısı 90’lara gelindiğinde binlere ulaşmış ve dünyada 4 milyar dolayına yakın para yardımı alıyorlardı.(3)

Neoliberalizme muhalefet büyüdükçe ABD ve Avrupa hükümetleri ve Dünya Bankası, STK’lara sağladıkları fonları artırdı. Aslında bu fonlarla, çokuluslu şirketlerle birlikte kendilerinin yarattığı yıkımın ve yoksullaşmanın kurbanlarını bir nebze de olsa tazmin ediyor hem de bunu o ülkenin muhalifleri eliyle yapıyorlardı. Yani solcuların eli armut değil Dolar topluyordu. Böylece, projelerini toplumsal hareketin önünde tutan, insanların hayatını mahveden yapısal sorunlara değil bunları palyatif olarak çözecek mali ve teknik imkânlara odaklanan bir sivil toplumculuk anlayışı aldı yürüdü. STK’ların apolitik tavırları ve yardıma odaklanmaları, halk kesimlerini depolitize edip dağıttı. Toplumsal hareketlerin eski önderleri, sendika ve emekçi kadın örgütlerinin liderleri ya da eski sol aydınlar, yüksek ücret, uluslararası prestij , “iyilik” yapma isteği gibi gerekçelerle STK’larda yuvalandılar. Onlara yukarılara tırmanma fırsatı sunan 90’lar, köylü, işçi ve özellikle kamu hizmetlerinde çalışanlar için aşağılara kayma anlamına geliyordu.

Modern zamanlardan postmodern zamanlara

90’lı yıllarda toplumsal değerlerde yaşanan kültürel erozyonun bir sebebi de modern zamanların, akla ve bilime dayalı bütünlüklü ideolojilerin sonunun ilan edilip postmodern zamanlara geçişin yaşanmasıdır. Artık her konu esnek, her alan belirsiz, her etik değer değişebilirdir. Toplumun değil bireyin ihtiyaçları ön plandadır. Dinler gibi bilimin de egemenliği yıkılmalı, her ilişkide görülen (yani aslında görünmez olan) iktidar reddedilmelidir. Mutlak doğrunun olmayıp her şeyin göreceli olduğu, kuralsızlığın kural, ilkesizliğin ilke sayıldığı bu düşünme biçiminin kültürel etkileri 90’lı yıllarda siyasetle, televizyonla, edebiyatla, sanatla, yaşamımıza iliş(tiril)miş durumdadır. İyi olan şu ki; geçici ve bölünmüş kimlikler yerine tarihsel ve belirgin sınıfsal çelişkileri ön plana alarak direnenler ülkemizde de dünyada da var olmaya devam etmektedir.

 

(1)  James Petras, Küreselleşme ve Direniş, Cosmopolitik Kitaplığı, Küreselleşme: Sosyalist Bir Perspektif

(2)  James Petras, a.g.e.,  Neomerkantilist İmparatorluklar Çağında 3.Teknolojik Devrim Miti

(3)  James Petras, a.g.e.,  Latin Amerika’da Emperyalizm ve Sivil Toplum Kuruluşları